|| ऐशीबोलीबोले||
डेलया वाटणं, पाट्या टाकणं अशी नाटकवाल्यांची वेगळी भाषा असते. त्याप्रमाणे मी बोल्लोतो हे तर कायच नाय तुला तर म्हायती आहे आणि सतत बोटांनी टोचून ऐक ना बोलणारा एक वेगळा गट असतो. एवढंच नाही तर प्रसंग कुठलाही असो मस्त अशी टिप्पणी करणारेही काही मंडळी असतात. याच मुंबईच्या आगळ्यावेगळ्या बोलीभाषेविषयी.
एका रेल्वे स्टेशनवर माझ्या समोर एक बाई टीसीने तिकीट विचारल्यावर ‘ मेरे कू कुच्ह नही चैये’ म्हणून त्याच्या तोंडावर निघून गेली होती. तिला तो सेल्समन वाटला होता. त्या टीसीची अवस्था बघून मी त्याला टीसी ( टेक केअर)
म्हणून धीर दिला होता. ती बाई म्हणजे माझी आई होती. मास्तरीण असूनसुद्धा तिला केवळ हिंदी बोलता यायचं नाही म्हणून ती मुंबईतल्या परप्रांतीयांचा राग करे. आपल्या तमाम मातोश्रींची हीच मोठी अडचण आहे. पण, माझी एक आजी जिला मराठी शिवाय दुसरी कुठलीही भाषा अवगत नव्हती आणि शेजारची एक गुजराती दादी जिला गुजराती सिवाय कोई भी भासा नथी आवडती. तरीही दोघी तासनतास गप्पा मारत असत. सुख-दुःखांच्या देवाणघेवाणीला भाषेचा अडसर येत नाही हेच खरं!
मुंबईच्या भाषेवर नाटक, सिनेमा, टीव्ही, राजकारण आणि भाईगिरीचा खूप प्रभाव आहे, असं मला वाटतं. कुठल्याही प्रांतातून मुंबईत आलेला माणूस आपल्या फुफ्फुसासोबत जीभसुद्धा भेसळवून घेतोच घेतो. तो मराठी ओव्या शिकत नसेल. पण, मराठी शिव्या आधी शिकतो. मुंबईत शिव्यांची तर एवढी व्हरायटी आहे की बाराखडींमधली अक्षरंही कमी पडतील. जिज्ञासूंनी मुंबैकरानी कुणाला तरी ट्रॉल केलेलं जाऊन वाचावं. मुंबैकर ट्राफिक आणि ट्रोलचा सगळा राग बहुतेक ट्रोल करून काढत काढत असावेत. ट्राफिक हा शब्द व्यवस्थित बोलणाऱ्यांना मुंबईत ड्रायव्हिंग लायन्सन्स मिळत नसावं इतका तो चुकीचा बोलला जातो. ट्रॉपिक ते टॉपिक काहीही. अर्थात, असे अनेक शब्द हे प्रातातीत चुकीचं बोलण्याचा परवाना घेऊन आलेले आहेत. जसा, शॉक अब्जोबर. शोकब्जाल ते शोकास्पर एवढी याची भन्नाट रेंज आहे. माझ्या एका मित्राला शॉक अब्जोबर बोलला म्हणून एका गॅरेजमध्ये मारहाण झाली होती. नाटकातल्या लोकांची एक वेगळी भाषा असते. उदाहरणार्थ किती डेलया वाटतोस रे? या डेलया शब्दाचा डेली सोप्सशी काहीही संबंध नाही हा! आमच्याकडे डेली काम नव्हतं तेव्हापासून हा प्रचलित आहे. डेलया वाटणं म्हणजे सवांद विसरणं किंवा चुकीचा बोलणं. याचे तर अनेक किस्से आहेत. एकदा एका नाटकात एका मान्यवर जेष्ठ नटाच्या तोंडी असं वाक्य होतं की, ” हो हो माझा पैसे माझी संपत्ती यावरच तुझा डोळा आहे.” पण ते बोलून गेले “हो हो माझी पैसी माझा संपता यावरच तुझा डोळा आहे.” एकदा एका मान्यवर अभिनेत्रींच्या तोंडी असं असं वाक्य होत’ हो हो मी चोर आहे, मी चोरी केलीय, पण त्या म्हणाल्या ‘हो हो मी चोरी आहे, मी चोर केलाय , अर्थात असे फम्ब्लस अपघाताने घडतात. ठरवून हे असं उलट बोलणं किती अवघड आहे बघा एकदा बोलून. पाट्या टाकणं हाही नाटकवाल्यांचाच शब्द आहे. ‘ अरे ती आल्यावर दुसरी दे रे’ यात ती नटी थेटरवर आल्यावर दुसरी बेल दे हे अध्याहृत असत. पण बाहेरच्या ऐकणाऱ्याचा ‘हे नाटकवाले असेच’ असा गैरसमज होऊ शकतो. ‘ अरे किती फुटतोस स्टेजवर तू?’ याचा अर्थ स्टेजवर किती हसतोस असा आहे. नाटक पडलं हा शब्द तर सर्वांनाच माहित आहे. पण, नाटक उत्तम चालू लागलं की नाटक ‘धरलं’ म्हणतात. हे अगदी बाळसं धरल्यासारखंच वाटतं की नाही? ‘ मी बोल्ल्लोतो म्हणणारा खूप मोठा गट मुंबईत आहे. काहीही झालं तरी ‘ मी बोल्ल्लोतो. ज्याला साधा उडिपी पारदवाडात नाही तो पण जीडीपी पडला तर बोलतो ‘मी बोल्लोतो हेल अर्थमंत्री करू नका म्हणून’. अरे तू कधी कुणाला का बोल्लोतास? आणि तुझं ऐकलं कुणी? असे बरेच गट असतात. उदाहरणार्थ, ‘ हे तर कायच नाय’ म्हणणारा गट. तुम्ही काहीही बोला त्यावर त्याच वाक्य असत’ हे तर कायच नाय. मी तर —‘म्हणजे समजा तुम्ही बोललात की अरे काल मी पाच किलोमीटर चाललो, तर हा म्हणणार ‘हे तर कायच नाय’ मी १८ किलोमीटर चाललो. अजून एक गट असतो ‘तुला तर म्हायता आहे’ वाला. काहीही बोलताना हा म्हणतो ‘ तुला तर म्हायती आहे की आपण काय माणूस आहे ते’ खरंतर मला त्याच्या नावा पलीकडे काहीच माहिती नसतं. अजून एक भयानक गट म्हणजे आपल्याला सतत बोटांनी टोचून ‘ऐक ना’ म्हणणारा. आपण दुर्लक्षित आहोत या न्यूनगंडातून हा गट तयार होत असावा. असे अनेक गट अस्तित्वात आहेत. माती खाणं हा शब्दसुद्धा खास मुंबईकर असावा. तसाच ‘मंडळ आपलं आभारी आहे’ हासुद्धा!
आमच्या एका मित्राच्या तोंडी मागे एकदा ‘मस्त’ हा शब्द बसला होता. काहीही झालं तरी ‘ अरे आवाज कुणाचा’? म्हटल्यावर जशी आपसूक एकच घोषणा यावी तसाच त्याच्या तोंडून ‘मस्त’ यायचं. अगदी कुणी गेल्याची बातमी ऐकली तरी चुकून मस्त आलं आणि मग त्याच्या बाबानी त्याच मस्त जिरवलं. आमचे नाट्यनिर्माते भारी वाक्प्रचार शोधून काढतात. एकदा एका मोठ्या अभिजात नाटकं करणाऱ्या निर्मात्यांना एक भूमिकेसाठी मध्यमवयीन कलाकार हवी होती. त्यांना कुणीतरी एका अभिनेत्रीच नाव सुचवलं. तर ते पटकन म्हणाले ‘छ्या व्वा, परवाच मी तिची युरो टेस्ट घेतली. फेल झाली ती. युरो टेस्ट म्हणजे? तर म्हणे युरोमध्ये बसून तिचं नाटकं बघितलं, आजकाल तिचा आवाज नाही पोहचत तिथपर्यंत, आता बोला? असाच ‘बसणे’ हा शब्दसुद्धा खास मुंबैकर आहे. पत्ते खेळायला बसणे ते पित्त वाढवायला बसणे दोन्ही यात येतं, बसणं हा शब्द खालीसुद्धा वापरला जातो. आता खाली म्हणजे काय रे भाऊ? तर खाली जाणे म्हणजे गणिका वस्तीत जाणे होय. तिथे बसणार का? या बैठना है क्या? हा परवलीचा शब्द वापरला जातो. तिथल्या भाषेबद्दल अजून जाणून घ्यायचं असेल तर ‘जाणं काराना विचारावं. ते इथंभूत माहिती देतील. आता ‘देणे’ आणि ‘पेणें हे शब्दसुद्धा ‘वेगळ्या’ अर्थाने वापरले जातात मुंबईत. आपल्या फ्लीम इंडस्ट्रीमधली भाषा तर अजून धमाल असते. फ्लीम हा फ्लीम. चुकून फिल्म बिल्म बोललात तर नार्को टेस्टला सामोरं जावं लागेल.
लेखक : राजेश देशपांडे
rjsh.deshpande@gmail.com
